Όχι απλά φιλοτέχνημα του Μικελάντζελο, αλλά ο ίδιος ο δάσκαλος της Αναγέννησης, ενδέχεται να είναι ένα «ξεχασμένο» -σε ιταλική βίλα- άγαλμα, με εμφανή τα σημάδια της φθοράς, αλλά και με έναν ακόμη πιο εμφανή φαλλό σε ασυνήθιστη στύση, σύμφωνα με ερευνητές, ανάμεσα στους οποίους έχει ξεσπάσει μεγάλη διαμάχη.

Για την ώρα, το γλυπτό με τη μορφή του Έλληνα θεού Πάνα, «παρακολουθεί» με το σαρδόνιο χαμόγελό του, θαρρείς και χλευάζει, τους μελετητές που προσπαθούν να αποτινάξουν από πάνω του το πέπλο μυστηρίου, το οποίο θα μπορούσε κάλλιστα να κρέμεται από το πιο ξεδιάντροπα προβεβλημένο χαρακτηριστικό του.

Πριν από 400 χρόνια, ο καρδινάλιος Ludovico Ludovisi, η οικογένεια του οποίου έβγαλε δύο Πάπες, περισσότερους από δώδεκα καρδινάλιους και μερικούς ακόμα πολιτικούς, αγόρασε την επιβλητική βίλα, που έμελλε να γίνει αργότερα γνωστή ως “Villa Ludovisi”, από την οικογένεια Orsini της Ιταλίας. Ένα τεράστιο κτήμα στα περίχωρα της Ρώμης, το οποίο φιλοξενούσε ανεκτίμητης αξίας θησαυρό έργων τέχνης, με την εξεχούσης σπουδαιότητας τοιχογραφία οροφής του Καραβάτζιο να προσελκύει θαυμαστές από όλη την Ευρώπη.

Σε περίοπτη, δε, θέση, ανάμεσα σε δυο αγέρωχα κυπαρίσσια, βρισκόταν κι ένα μαρμάρινο άγαλμα, σε φυσικό μέγεθος, του Πάνα. Έχει σαρδόνιο χαμόγελο, πλούσια διχαλωτή γενειάδα και ένα πέος 20 και πλέον εκατοστών σε στύση, που γέρνει προς τα αριστερά.

Με την πάροδο των αιώνων, η στάση της οικογένειας Ludovisi απέναντι στον μαρμάρινο θεό άλλαξε. Σάτυρος με άσχημο μορφασμό και επιβλητικό φαλλό; «Τι θα πουν οι γείτονες;», σκέφτηκαν και ένα γλυπτό φύλλο συκής κάλυψε το απερίτμητο πέος, μέχρι τουλάχιστον το 1885 που εθεάθη για τελευταία φορά.

Παράλληλα, φράκτες που «φυτεύτηκαν» μπροστά από το άγαλμα, το έκαναν απροσπέλαστο, όχι μόνο στα αδιάκριτα βλέμματα, αλλά στο ευρύτερο οπτικό πεδίο.

Και ενώ στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, ένα δέντρο αντικατέστησε τους φράχτες μπροστά από το άγαλμα, καλλιτέχνες και ερευνητές συνέχισαν να αντιγράφουν και να μελετούν τα άλλα έργα της βίλας, αγνοώντας το επιδεικτικά (δεν υπάρχει καμιά φωτογραφία του ή αναφορά μεταξύ 1885 και 1985). Ο Παν, ο Έλληνας θεός των δασών και του πόθου, αφέθηκε απλά να χαθεί στην τύχη του, πίσω ένα δέντρο…

Όταν έτσι ο Corey Brennan, καθηγητής κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Rutgers Νιου Τζέρσεϊ , επισκέφτηκε την ιδιοκτησία για πρώτη φορά, την άνοιξη του 2010, δεν είχε ιδέα για το άγαλμα.

Η διαχειρίστρια της βίλας εκείνη την εποχή, η πριγκίπισσα Rita Jenrette Boncompagni Ludovisi, η οποία παρέδωσε ξανά το γλυπτό σε κοινή θέα, υποστήριξε ότι φιλοτεχνήθηκε από τον Μικελάντζελο ντι Λοντοβίκο Μπουοναρότι, γνωστό και ως Μιχαήλ Άγγελο. Τον δάσκαλο της Αναγέννησης που ζωγράφισε την εμβληματική Καπέλα Σιξτίνα και χάραξε τον Δαβίδ σε μάρμαρο, πριν από τον θάνατό του το 1564.

Τουλάχιστον έτσι τής είπε ο σύζυγός της, Nicolò, όπως το άκουσε από τον παππού του, Francesco Boncompagni Ludovisi, του οποίου «το βάθος των ιστορικών πληροφοριών, που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, αποδεικνύεται πάντα ότι είναι ιστορικά ορθές και συνεπές», τόνισε χαρακτηριστικά η πριγκίπισσα Rita στο Insider.

Πλέον, η Αμερικανίδα πριγκίπισσα (πρώην ηθοποιός, δημοσιογράφος της τηλεόρασης και στέλεχος real estate) βγάζει στο σφυρί τη μεγαλοπρεπή οικία, μετά από 400 χρόνια στην ίδια ιταλική οικογένεια, με αποτέλεσμα ένα από τα μυστικά της να αναδυθεί στην επιφάνεια, αναζητώντας πεισματικά απαντήσεις.

Είναι αυτό ένα παραμελημένο αριστούργημα του Μικελάντζελο ή μήπως είναι ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος;

Μπορεί η προέλευση του αγάλματος να έγινε ευρέως αποδεκτή από τη δεκαετία κιόλας του 1830, ωστόσο μια ομάδα Γερμανών μελετητών, την αμφισβήτησε, αργότερα, τον 19ο αιώνα.

Όταν έτσι τον Ιούλιο του 2022, μια φοιτήτρια του Brennan, η Hatice Köroglu Çam, τού εξομολογήθηκε ότι ήταν φανατική θαυμάστρια του Μικελάντζελο, την προέτρεψε να δει τι μπορεί να κάνει με το γλυπτό.

Η Cam ανέλαβε την αποστολή με ευχαρίστηση, ενώ «σκάβοντας» στα αρχεία του κτήματος και σε άλλα ιστορικά έγγραφα, ανακάλυψε ιδιωτικά σκίτσα αιώνων του αγάλματος, όπως επίσης αλληλογραφίες και καταχωρήσεις στον Τύπο με περιγραφές του.

Ο χρόνος αποδείχθηκε όμως αμείλικτος και με τα μάρμαρα. Με την πάροδο των αιώνων, τα στοιχεία της φύσης αλλοίωσαν το άγαλμα, καταστρέφοντας κάποια σημεία του, μαλακώνοντας τα χαρακτηριστικά του προσώπου του και ξεθωριάζοντας τη γραμμή «τριχοφυΐας» του. Παρόλα αυτά, όσο περισσότερο κοίταζε η Cam το άγαλμα, τόσο πιο πεπεισμένη γινόταν ότι έβλεπε μπροστά της έναν Μικελάντζελο.

Πλήρωσε το μάρμαρο της οικογενειακής διαμάχης

Η αναγνώριση του αγάλματος από την Cam ως «γνήσιο Μικελάντζελο», που υποστηρίχθηκε από μία πραγματεία 28.000 λέξεων, αφιερωμένη στην ιστορία της Villa Ludovisi, ήρθε ωστόσο εν μέσω μιας μεγάλης αντιδικίας για το μέλλον της πολυτελούς ιδιοκτησίας και των ιστοριών της.

Η βίλα μεταβιβάστηκε στον πρίγκιπα Nicolò Boncompagni Ludovisi το 1988. Εκείνος, 15 χρόνια αργότερα, γνώρισε την Jenrette, απόφοιτη του Harvard Business School και μεγιστάνας ακινήτων, η οποία είχε προηγουμένως εργαστεί στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα των ΗΠΑ, ενώ ήταν πρώην σύζυγος βουλευτή και συγγραφέας ενός απομνημονεύματος σχετικά με την εμπειρία της ως απατημένη. Ο πρίγκιπας ήθελε τότε να χτίσει ένα ξενοδοχείο και ένας κοινός φίλος τής ζήτησε να βοηθήσει.

Η σχέση τους κατέληξε σε στεφάνι το 2009 και η πριγκίπισσα Rita ξόδεψε μια δεκαετία, καθώς και εκατομμύρια δολάρια για την καταγραφή, τον καθαρισμό, την αποκατάσταση και τη μελέτη, τόσο των έργων τέχνης, όσο και της αρχιτεκτονικής του ακινήτου. Κάλεσε επίσης τον Brennan να τη βοηθήσει ώστε η βίλα να αποκτήσει την παλιά της αίγλη.

Μετά τον θάνατό του το 2018, ο πρίγκιπας άφησε τη βίλα στη γυναίκα του, ωστόσο οι τρεις γιοι του, από προηγούμενο γάμο, αμφισβήτησαν τη διαθήκη. Ακολούθησε μια διαμάχη για την κληρονομιά που περιπλέχτηκε από τον νομικό έλεγχο του ιταλικού υπουργείου Πολιτισμού σε πολλούς από τους θησαυρούς του οικήματος.

H Cam άρχισε να μελετά τον “Ludovisi Pan”, όπως είναι γνωστό το γλυπτό, τον Ιούλιο του 2022, λίγους μήνες πτωτού η πριγκίπισσα εκδιωχθεί από το ακίνητο.

Προκειμένου να διευθετηθεί η διαμάχη για την περιουσία, ιταλικό δικαστήριο διέταξε το ακίνητο να βγει σε πλειστηριασμό τον Ιανουάριο του 2022, με τιμή εκίνησης τα 546 εκατομμύρια δολάρια.

Το Ludovisi Pan, αν είναι όντως ένας γνήσιος Μικελάντζελο, θα μπορούσε να αξίζει έως και 100 εκατομμύρια δολάρια μόνο του, σύμφωνα με τον Brennan, ο οποίος σημείωσε ότι ένα μόλις από τα σχέδια του καλλιτέχνη πουλήθηκε πέρυσι για 21 εκατομμύρια δολάρια. Την ίδια ώρα, μόνο η τοιχογραφία του Καραβάτζιο, εκτιμάται στα 360 εκατομμύρια δολάρια. Από την πλευρά της, η πριγκίπισσα περιέγραψε κάποτε το ακίνητο ως «έναν Καραβάτζιο με ένα σπίτι πεταμένο»…

Μετά από έξι αποτυχημένους πλειστηριασμούς, η πριγκίπισσα Rita και τα θετά της παιδιά κατέληξαν σε συμφωνία, βάσει της οποίας θα ξόδευαν κι άλλα χρήματα για εργασίες ανακατασκευής της βίλας, πριν τη δημοπρατήσουν ιδιωτικά σε κάποιον οίκο όπως οι Sotheby’s και Christie’s.

Πιθανότητα η πώληση θα είναι το ίδιο δύσκολη, καθώς μόνο λίγοι υποψήφιοι αγοραστές θα μπορούσαν να βγάλουν από την τσέπη ένα τόσο υψηλό τίμημα για τη βίλα και να της παρέχουν παράλληλα την απαραίτητη συντήρηση.

Ορισμένοι επίσης πολιτιστικοί θησαυροί εντός της ιδιοκτησίας – όπως η τοιχογραφία οροφής του Καραβάτζιο – δεν μπορούν φυσικά να μετακινηθούν, ενώ ακόμη κι αν η ιταλική κυβέρνηση δεν αγοράσει τελικά το ακίνητο, εξακολουθεί να έχει κάποιον -έστω και διακριτικό- λόγο για τον τρόπο με τον οποίο το μεγαλύτερο μέρος του έργου τέχνης, συμπεριλαμβανομένου του Ludovisi Pan, μπορεί να αποκατασταθεί ή να αλλάξει περιβάλλον.

Και μπορεί τη βίλα, με τα κάτι παραπάνω από 12.000 τετραγωνικά μέτρα εσωτερικού χώρου, στενόχωρη να μην τη λες, ωστόσο οι αξιωματούχοι αρνήθηκαν να επιτρέψουν τη μεταφορά του αγάλματος σε εσωτερικούς χώρους, όπως ήθελαν ο Brennan και η Çam, η οποία τώρα κάνει διδακτορικό στην ιστορία της τέχνης στο Temple University, για να αποτραπεί περαιτέρω ζημιά.

Η πριγκίπισσα, μιλώντας στο Insider, εξέφρασε πάντως την αισιοδοξία της ότι ο νέος αγοραστής θα εκτιμήσει τους θησαυρούς της βίλας, συμπεριλαμβανομένου του Pan, των τοιχογραφιών που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα, αλλά και του μέρους που βρίσκονταν τα ερείπια του κτήματος του Ιουλίου Καίσαρα «όπου είχε ένα ειδύλλιο με την Κλεοπάτρα».

Στο μεταξύ, ο διεθνής Τύπος έχει ήδη αποδεχθεί την απόδοση του αγάλματος του Πάνα στον δάσκαλο της Αναγέννησης. Ο New Yorker το περιέγραψε ως «άγαλμα του Πάνα από τον Μικελάντζελο», το 2011, χωρίς επιφυλάξεις, ενώ το CBS News, σε επιτόπιο ρεπορτάζ του το 2017, ανέφερε ότι ήταν ένα γλυπτό του Μιχαήλ Άγγελου «σε όλο του το μεγαλείο». Επίσης, νωρίτερα φέτος, το CNN μετέδωσε ότι «ανακαλύφθηκε πρόσφατα ένας Μικελάντζελο», με τη New York Post να το χαρακτηρίζει επίσης ως ένα από τα «αριστουργήματά» του.

Από την άλλη, οι μελετητές του Μιχαήλ Άγγελου εμφανίζονται πολύ πιο δύσπιστοι και ζητούν αποδείξεις.

Ο William E. Wallace, συγγραφέας ή εκδότης οκτώ βιβλίων για τον μεγάλο δάσκαλο της Αναγέννησης, είδε διά ζώσης το άγαλμα το 2015. Ανέφερε, στο Insider, ότι το γλυπτό ήταν ενδιαφέρον, αλλά «όχι σπουδαίο πράγμα», υπογραμμίζοντας πως τα στοιχεία που το συνδέουν με τον Μικελάντζελο «απλά δεν υπάρχουν».

«Είναι αισιόδοξοι ότι πρόκειται για έναν Μικελάντζελο γιατί θα πουληθεί για 50 εκατομμύρια δολάρια. Αν είναι απλά ένα γλυπτό κήπου από τον “κανέναν”, είναι 5.000 δολάρια», ισχυρίστηκε ο Wallace, ξεκαθαρίζοντας πως «υπάρχει μεγάλη διαφορά με το να βάλεις ένα όνομα όπως ο Μιχαήλ Άγγελος δίπλα. Αλλά δεν υπάρχει απολύτως καμία απόδειξη ότι έχει σχέση με αυτό το αντικείμενο».

«Είτε ωστόσο η περαιτέρω εξέταση προσδιορίσει ότι πρόκειται για έναν Μικελάντζελο είτε όχι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι ένα σημαντικό γλυπτό που χρειάζεται συντήρηση και μελέτη. Είτε έτσι, είτε αλλιώς, είναι ένα ανεπαρκώς μελετημένο γλυπτό του 16ου αιώνα που πρέπει να αναδειχθεί», πρόσθεσε ο Brennan.

Στη σημερινή του πάντως κατάσταση, το άγαλμα έχει χάσει κυριολεκτικά τη λάμψη του, καθώς το μάρμαρο έχει γίνει θαμπό, ενώ -προφανώς- απόπειρες επισκευών τα προηγούμενα χρόνια άφησαν τρύπες και σκουριασμένα μεταλλικά κομμάτια στο πρόσωπο και τον λαιμό του. Επίσης ο δεξιός όρχις είναι… ριγμένος αφού έχει ρωγμές, όπως κι άλλα σημεία του.

«Υπάρχουν πολλές ρωγμές, πολλές τρύπες, πολλά μεταλλικά κομμάτια. Αλλά έχει πολλά μυστικά. Και λιώνει. Λιώνει μπροστά στον κόσμο», ανέφερε η Çam, ισχυριζόμενη πως η οικογένεια «κοκκίνιζε» στη θέα του φαλλού.

Αν και αρχικά πολλοί επισκέπτες της Villa Aurora, του πιο εξέχοντος τμήματος της Villa Ludovisi, υπέθεταν πως το άγαλμα «κατάγεται» από την αρχαία Ρώμη, στο μέσο του 1700, είχαν εξοικειωθεί με την ιδέα ότι το γλυπτό ήταν του Μικελάντζελο, σύμφωνα με αρχεία που ανακάλυψε η Cam, ακόμη κι αν πίστευαν ότι δεν ήταν το καλύτερό του.

Στις ιδιωτικές του σημειώσεις το 1756, ο Johann Joachim Winckelmann, ο οποίος θεωρείται ευρέως ως ο ιδρυτής του τομέα της ιστορίας της τέχνης, το προσδιόρισε ως μέρος της «σχολής του Μιχαήλ Άγγελου», ενώ ο Ελβετός ζωγράφος και συγγραφέας Henry Fuseli πίστευε ότι προϋπήρχε του μεγάλου δασκάλου της Αναγέννησης, θεωρώντας ότι τον ενέπνευσε να φιλοτεχνήσει το γλυπτό του Μωυσή.

Από την άλλη, σε όλο το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οι επισκέπτες συμφωνούσαν γενικά ότι ο Πάνας ήταν του Μικελάντζελο, εκτός από τρεις Γερμανούς λόγιους που επισκέφτηκαν τη βίλα μεταξύ 1836 και 1880. Θεώρησαν πως δεν ήταν γνήσιος Μιχαήλ Άγγελος, αλλά «στο στιλ του», χωρίς όμως να το αιτιολογήσουν. Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Victor Coonin, καθηγητής ιταλικής αναγεννησιακής τέχνης στο Rhodes College, ο οποίος υποστήριξε πως «Δεν έχει αυτό “το δεν ξέρω τι” του Μικελάντζελο».

Ο Ludovisi Pan είναι «ένα υπέροχο, απολαυστικό άγαλμα, αλλά λίγο άψυχο» ισχυρίστηκε, σημειώνοντας ότι: «Στα έργα του, ο Μικελάντζελο ερεύνησε τα θέματά του, ενδιαφέρθηκε για το τι τα κάνει όμορφα, και κάλεσε τους θεατές του έργου του σε αυτή τη διαδικασία. Το Ludovisi Pan δεν είναι έργο ενός καλλιτέχνη που ασχολείται με αυτό το είδος εξερεύνησης».

«Είναι μέρος αυτού που κάνει τον Μιχαήλ Άγγελο, Μιχαήλ Άγγελο – έχει να κάνει με κάτι περισσότερο από αυτό που φαίνεται να είναι. Και αυτός ο Παν μού φαίνεται μάλλον ότι είναι αυτός που υποτίθεται ότι είναι», συμπλήρωσε.

Άξιο αναφοράς είναι επίσης το γεγονός ότι το άγαλμα δεν μοιάζει, εκ πρώτης όψεως, με πολλά άλλα γλυπτά του Μιχαήλ Άγγελου, ειδικά με τα πλήρους κλίμακας: τα τυπικά θρησκευτικά πρόσωπα της χριστιανικής παράδοσης που δείχνουν σαν να έχουν χτυπηθεί από ένα ουράνιο φως, σε πόζες που εμπνέουν σεβασμό. Το Ludovisi Pan σάς κοιτάζει με ένα σαρδόνιο γέλιο, προκαλώντας σας, ενώ το χαζεύετε.

Ωστόσο, σύμφωνα με την Cam, οι λεπτομέρειες είναι αναμφισβήτητες.

«Ρίξτε μια ματιά στο δεξί χέρι του αγάλματος, το οποίο είναι σχεδόν πανομοιότυπο με το δεξί χέρι στο γλυπτό του Μωυσή του Μιχαήλ Άγγελου, μέχρι τις φλέβες σε σχήμα διαμαντιού. Ο δείκτης και τα μεσαία δάχτυλα απέχουν με τον ίδιο τρόπο, ενώ τα δάχτυλα του Πάνα είναι θαμμένα στο πέπλο πάνω από τον ώμο του όπως του Μωυσή στα μπερδεμένα γένια του», εξήγησε, υπογραμμίζοντας πως το άγαλμα του Πάνα μοιάζει επίσης με το πορτρέτο του Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου.

«Κάθε ένα στέκεται σχεδόν στην ίδια στάση, μετατοπίζοντας ελαφρά το βάρος του στο δεξί πόδι, το οποίο στηρίζεται σε ένα μαρμάρινο κούτσουρο δέντρου», σημειώνει.

Το πιο συναρπαστικό, δε, είναι ότι το Ludovisi Pan δεν φαίνεται να είναι «απλά» ένα γλυπτό του Μιχαήλ Άγγελου, αλλά μια αυτοπροσωπογραφία, τονίζει επίσης η Çam, δίνοντας άλλη και ακόμα μεγαλύτερη διάσταση στην υπόθεση.

Κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα κοιτάζοντας άλλα έργα που θεωρούνται αυτοπροσωπογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου, συμπεριλαμβανομένης μιας μάσκας σε σχέδιό του το 1533: «Το όνειρο της ανθρώπινης ζωής».

«Σκέφτηκα ότι ίσως αυτή είναι η αυτοπροσωπογραφία του Μιχαήλ Άγγελου γιατί είναι σχεδόν πανομοιότυπη», ανέφερε στο Insider, προσθέτοντας: «Όπως ο καλλιτέχνης, έτσι και το άγαλμα του Πάνα έχει μια διχαλωτή γενειάδα, ένα γεμάτο κάτω χείλος και μια πεπλατυσμένη και στραβή μύτη. Και σε μια σειρά από εικονογραφήσεις γκροτέσκων μορφών που φυλάσσονται στο Μουσείο Städel της Φρανκφούρτης, ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε ένα τέρας μισό άνθρωπο – μισό τράγο που μοιάζει πολύ με τον Ludovisi Pan. Η απεικόνιση των ματιών, το σχήμα των φρυδιών και το σημείο ανάμεσά τους είναι ίδια. Είναι σημαντικό ότι η μακριά, στραβή και φαρδιά μύτη, όπως και τα μεγάλα ρουθούνια είναι σχεδόν πανομοιότυπα».

Αν και η φθορά του χρόνου έχει κάνει αυτές τις ομοιότητες λιγότερο σαφείς, σύμφωνα πάντα με την Çam, σε πρώιμες εικονογραφήσεις και φωτογραφίες του Pan που ανακάλυψε στα αρχεία της οικογένειας Ludovisi, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του αγάλματος ήταν κάποτε πιο ευδιάκριτα.

Επίσης, σε ένα σχέδιο του 1723 του καλλιτέχνη Hamlet Winstanley, η φιγούρα παρουσιάζεται σε μια «σχεδόν άψογη κατάσταση, με κοιλιακούς», ενώ μοιάζει «να γελάει μαζί σου και όχι με σένα». «Αυτή η απεικόνιση», συνέχισε η Çam, «δείχνει ομοιότητες με τα άλλα έργα του Μιχαήλ Άγγελου και εξηγεί γιατί άλλοι επισκέπτες της Villa Aurora ήταν τόσο ερωτευμένοι με το έργο».

Ο σηκωμένος φαλλός που «χαιρετούσε» τους επισκέπτες

Αν το άγαλμα όμως είναι τόσο σπουδαίο, και πιθανότατα ένας Μιχαήλ Άγγελος, τότε γιατί υποτιμήθηκε έτσι; H Cam θεώρησε ότι ο φαλλός έχει μεγάλη… σχέση με αυτό.

Ενώ αρχικά καλυπτόταν από ένα φύλλο συκής – το οποίο μπορούσε να αφαιρεθεί αν ένας καλλιτέχνης ήθελε να σχεδιάσει τον Πάνα εντελώς γυμνό – κάποια στιγμή εξαφανίστηκε. Ο Giuseppe Felici, ένας οικογενειακός αρχειοφύλακας, περιέγραψε το άγαλμα ως «απεχθές και άσεμνο» σε ένα χρονικό της ιδιοκτησίας του 1952.

«Η οικογένεια Λουντοβίσι», υπέθεσε η Cam, «ντρεπόταν από τον μεγάλο, όρθιο φαλλό που “χαιρετούσε” τους επισκέπτες τους. Έκρυψαν έτσι το άγαλμα σε λιγότερο εμφανή σημεία του ακινήτου και φύτεψαν μερικούς θάμνους μπροστά του.

Recent display history of the Ludovisi Pan attributed to Michelangelo at the Casino dell’Aurora. Above: ca. 1980 (behind the hedge). Below: 2009 (behind the tree). For the full story see the four part study of @vivielda compiled here https://t.co/bJoF8V9Avu pic.twitter.com/Eu01fSvS5S

— Archivio Digitale Boncompagni Ludovisi (@villaludovisi) May 7, 2023

«Ήταν ο σηκωμένος φαλλός του Pan που επηρέασε αρνητικά την τοποθέτηση και την παρουσίασή του – τουλάχιστον από την αρχή του 18ου αιώνα όταν εκτέθηκε με ένα φύλλο συκής και τελικά τοποθετήθηκε πίσω από ένα δέντρο – σε διαφορετικές τοποθεσίες στην ιδιοκτησία της Villa Ludovisi», έγραψε η Çam.

«Δεδομένου του πόσο περίοπτη θέση είχε κάποτε το άγαλμα στο κτήμα Ludovisi, ήταν περίεργο να του δοθεί τόσο μικρή σημασία αιώνες αργότερα», ισχυρίστηκε ο Brennan. Ενώ άλλα γλυπτά δείχνουν ανδρικά γεννητικά όργανα, το Pan είναι το μόνο άγαλμα με πέος σε πλήρη στύση, σύμφωνα με την έρευνά τους.

«Υπήρχαν πολλά για τα οποία καμάρωναν. Η οικογένεια ήταν πραγματικά περήφανη για τα έργα τέχνης της, αλλά όχι γι΄ αυτό», συνέχισε.

The fence around what must be the reclining Silenus is interesting (in an admittedly niche way); only two other sculptures outdoors in the Villa Ludovisi received this treatment, namely the Battle Sarcophagus and the Pan. Suggests that these three pieces were particularly valued pic.twitter.com/qHBoSLehLL

— Archivio Digitale Boncompagni Ludovisi (@villaludovisi) December 21, 2022

Η ίδια ανησυχία πέταξε το άγαλμα εκτός κάδρου από τη συζήτηση μεταξύ των φιλόμουσων για το αν δημιουργήθηκε από τον Μιχαήλ Άγγελο, υποστήριξε η Cam, προσθέτοντας:

«Ο φαλλός είναι αυτός που εμπόδισε το γλυπτό να λάβει τη σωστή αναγνώριση, κάτι που με τη σειρά του επηρέασε άμεσα την απόδοσή του στον Μιχαήλ Άγγελο. Η φασαρία σχετικά με το θέμα επισκίασε όλες τις ομοιότητες μεταξύ των έργων του Μιχαήλ Άγγελου και του Πάνα. Η επιστημονική του αποδοχή εκτροχιάστηκε και έκανε το γλυπτό να εγκαταλειφθεί στην τωρινή του μοίρα».

Πόσο εύκολο είναι να σκαλίσεις ένα μαρμάρινο άγαλμα στα κρυφά;

Το σκιώδες σημείο με τις θεωρίες της Cam είναι ότι ο Μιχαήλ Άγγελος δεν ήταν κάποιος «σκοτεινός» καλλιτέχνης του οποίου η ζωή και το έργο ήταν γριφώδη πριν από τον θάνατό του. Ήταν ένας «ροκ σταρ» που σκάλισε τον Δαβίδ στα 26 του και ο βαθύτερα κατανοητός εκπρόσωπος της Αναγέννησης.

Οι ιστορικοί έχουν επίσης στα χέρια τους περισσότερες από 1.000 επιστολές γραμμένες από ή προς τον Μιχαήλ Άγγελο, εκτός από τραπεζικά αρχεία, συμβόλαια και βιογραφίες που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια ακόμη της ζωής του. Σε κανένα από αυτά δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά σε αυτοπροσωπογραφία του Πάνα που έλαβε η οικογένεια Ορσίνι, σύμφωνα με τον Coonin, τον καθηγητή αναγεννησιακής τέχνης του Rhodes College.

«Ότι όλοι θα το είχαν αγνοήσει ή δεν το γνώριζαν, ότι ο Μιχαήλ Άγγελος δεν θα το είχε αναφέρει σε κανέναν, ότι κανείς δεν το ανέφερε ως “Μιχαήλ Άγγελο” ενώ ζούσε ο Μιχαήλ Άγγελος – νομίζω ότι είναι μάλλον απίθανο ένα τόσο μεγάλο και ιδιαίτερο γλυπτό να διαφύγει της πλήρους αναφοράς στη λογοτεχνία», υποστήριξε.

«Είναι η ίδια η διασημότητα του Μιχαήλ Άγγελου που εξηγεί γιατί τόσα πολλά χαρακτηριστικά μπορεί να φαίνονται σαν τον Μιχαήλ Άγγελο», πρόσθεσε ο Wallace, καθηγητής ιστορίας της τέχνης και αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Ουάσινγκτον του Σεντ Λούις, υποστηρίζοντας πως «μέχρι τον θάνατό του, πολλοί τον θεωρούσαν τον μεγαλύτερο καλλιτέχνη που έζησε ποτέ, ενώ ενέπνευσε λεγεώνες μαθητών και μιμητών του έργου του, συμπεριλαμβανομένου ίσως αυτού που δημιούργησε το γλυπτό».

«Αυτός ο καλλιτέχνης που πιθανώς σκάλισε αυτό το γλυπτό στον κήπο είχε δει τον Μωυσή. Και όταν ήρθε να χαράξει τα χέρια και τα γένια, σκέφτηκε να επικαλεστεί τον μεγαλύτερο δάσκαλο της γλυπτικής όλων των εποχών, όπως και ότι θα τον επαινούσαν οι σύγχρονοί του που μπόρεσε να μιμηθεί τόσο όμορφα τον Μιχαήλ Άγγελο», συνέχισε.

Όσο για τα πρόσωπα που μοιάζουν με του Μιχαήλ Άγγελου; H Cam και ο Brennan παραδέχθηκαν ότι ο Παν θα μπορούσε να είναι έργο ενός μιμητή ή μαθητή σε «οιδιπόδειο αγώνα» με τον δάσκαλο, αν και εξακολουθεί να έχει τεράστια ιστορική αξία. «Όποιος πέρασε μήνες σκαλίζοντας ένα μεγάλο, ακριβό τετράγωνο μάρμαρο για να κάνει τον Μιχαήλ Άγγελο να μοιάζει με τέρας, θα είχε ταράξει την ιταλική καλλιτεχνική σκηνή», υποστηρίζουν.

«Είναι είτε η αυτοπροσωπογραφία του Μιχαήλ Άγγελου, είτε το έργο ενός σύγχρονου του Μιχαήλ Άγγελου που τον απεικονίζει ως μισό τράγο, μισό άνθρωπο. Και τα δύο ενδεχόμενα είναι πραγματικά ενδιαφέροντα», τόνισε ο Brennan, προσθέτοντας: «Αν είναι ο Μιχαήλ Άγγελος που απεικονίζει τον εαυτό του, αυτό είναι απίστευτο. Αλλά αν είναι κάποιος άλλος, δεν μπορώ να φανταστώ έναν από τους ακολούθους του να λέει, “Ω, εδώ, Μιχαήλ Άγγελε, είμαι ο βοηθός σου εδώ, και δημιούργησα αυτό το γλυπτό σου ως θεός Πάνας».

Μια άλλη εκδοχή της Cam και του Brennan, θέλει το «Pan» να είναι ένα από τα πρώτα έργα του Μιχαήλ Άγγελου, πριν γίνει διάσημος. «Το άγαλμα», είπε η Çam, «αντανακλά το ενδιαφέρον του για την αρχαιότητα και τη μυθολογία, ακόμη κι αν αυτά τα θέματα δεν είναι τόσο ανεπτυγμένα όσο στα μεταγενέστερα έργα του».

Αλλά για τον Wallace, η πιο απλή εξήγηση είναι και η πιο πιθανή.

«Όλοι στη Φλωρεντία, τον 16ο αιώνα, έβλεπαν αυτά τα σχέδια του Μιχαήλ Άγγελου και έδιναν στους καλλιτέχνες κάθε είδους ιδέες για το πώς να σκαλίζουν πράγματα», είπε. Εξάλλου, ένα μαρμάρινο άγαλμα σε φυσικό μέγεθος δεν είναι ακριβώς το είδος του αγάλματος που μπορείς να κατασκευάσεις διακριτικά.

«Το μάρμαρο είναι εξαιρετικά βαρύ, ακριβό και δύσκολο να το μετακινήσετε. Πρέπει να το σκαλίσετε κάπου και να το κρατήσετε εκεί – το μάρμαρο δεν σκαλίζεται γρήγορα», πρόσθεσε, από την πλευρά του, ο Coonin, εξηγώντας: «Και έτσι θα έπρεπε να έχεις ένα κομμάτι μάρμαρο, κάπου σε ένα στούντιο, όπου κάποιος να δουλεύει συνεχώς και να μην το δει ή να το αναφέρει ποτέ κανείς».

Όσο για την οικογένεια που ντρεπόταν από το πέος του αγάλματος; «Η Cam απλά δεν έχει φέρει αρκετά στοιχεία για να υποστηρίξει τη θεωρία της ότι οι Ludovisis το υποβάθμισαν λόγω των γεννητικών οργάνων. Ίσως ντράπηκαν από το πέος και έτσι το έβγαλαν στον κήπο τους. Δεν ξέρω, όλα αυτά ακούγονται ανακριβή», ισχυρίστηκαν οι Wallace και Coonin, αφού «τα αγάλματα κήπου αναδιατάσσονται συνεχώς».

Μικελάντζελο «έρχονται και φεύγουν»

Το 1996, το γλυπτό ενός νεαρού τοξότη που εκτέθηκε στη Γαλλική Πρεσβεία, στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, τράβηξε την προσοχή ενός νεαρού μεταπτυχιακού φοιτητή. Θεώρησε ότι έμοιαζε με έργο ενός εκ των σύγχρονων του Μιχαήλ Άγγελου.

Η Kathleen Weil-Garris Brandt, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έριξε μια ματιά και σκέφτηκε ότι ήταν φτιαγμένο από τον ίδιο τον Μικελάντζελο. Ότι ίσως ήταν ένα από τα πρώτα του έργα, ωστόσο άλλοι μελετητές ήταν πιο σκεπτικιστές.

➡️La escultura fragmentada de mármol de un hombre joven llegó a América del Norte, a principios del siglo XX, momento en el que su autoría había quedado olvidada. Fue adquirida como elemento decorativo de la Mansión Payne Whitney, en la Quinta Avenida de Nueva York. #hiloArte pic.twitter.com/EnG5Yg5Qlt

— ARTEyALGOmás (@arteyalgo) March 6, 2021

Ο Wallace χαρακτήρισε τότε αυτό το ενδεχόμενο «εντελώς απίθανο», ενώ, όπως και τώρα, υποστήριζε ότι «αυτοί οι “νέοι” Μιχαήλ Άγγελοι έρχονται και φεύγουν».

«Κατά μέσο όρο, ένας “νέος” Μιχαήλ Άγγελος εμφανίζεται κάθε δύο ή τρία χρόνια, τα τελευταία 75 χρόνια», έγραψε χαρακτηριστικά στο τεύχος Απριλίου του “ArtNews”, το 1996.

Εκμυστηρεύτηκε μάλιστα στο Insider ότι εκείνες τις δεκαετίες ήταν «ακόμη ευγενικός», καθώς να δημιουργήσει τον Θεό «Έρωτα» ο Μιχαήλ Άγγελος «είναι ακόμη απίθανο, όπως ήταν και τότε».

Έχει, δε, στην κατοχή του μια λίστα με 200 έργα που έχουν αποδοθεί στον Μιχαήλ Άγγελο από το 1900, ωστόσο, όπως ισχυρίζεται, μόνο ένα έχει αποδειχθεί με στοιχεία: ένας ξύλινος σταυρός σε μια εκκλησία στη Φλωρεντία της Ιταλίας.

Ο μεταπτυχιακός φοιτητής που εντόπισε το άγαλμα του τοξότη, ο James David Draper, έπιασε αργότερα δουλειά ως επιμελητής στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, ένα τετράγωνο κάτω από την πρεσβεία όπου είδε για πρώτη φορά το άγαλμα. Συναντά τον «Έρωτα» κάθε μέρα καθώς παραμένει εκεί μετά τον δανεισμό του από τη γαλλική κυβέρνηση το 2009.

Στην περιγραφή του γλυπτού, το Met παραλείπει όλη τη «σκόνη» που σήκωσε. «Μόλις πρόσφατα αναγνωρίστηκε ως ο χαμένος Έρως του Μικελάντζελο», γράφει. Σύμφωνα με τον Draper, ο Μιχαήλ Άγγελος έφτιαξε το γλυπτό όταν ήταν μόλις 15 ετών, σε μια ηλικία που όλα τα ιστορικά στοιχεία είναι σχετικά «θολά».

Μια βροχερή Κυριακή πρόσφατα, πλήθος επισκεπτών περπατούσε γύρω από το άγαλμα. Πρόσφερε μεγαλύτερη προσοχή στα πολύχρωμα έργα πορσελάνης που βρίσκονταν εκεί κοντά και κάποτε ανήκαν σε φημισμένες ιταλικές οικογένειες, αν και κατασκευάστηκαν από άσημους καλλιτέχνες…

Πώς είμαστε σίγουροι ότι ένας «Μικελάντζελο» είναι Μικελάντζελο;

Ο Michael Daley, ιστορικός τέχνης και συντάκτης του ArtWatch UK, ο οποίος είχε διαφωνήσει ότι ο πίνακας “Salvator Mundi” των 430 εκατομμυρίων δολαρίων δεν είναι γνήσιο έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, τόνισε στο Insider ότι «αυτά τα πράγματα καθορίστηκαν από την τεχνογνωσία. Αν αρκετοί ειδικοί του Μιχαήλ Άγγελου λένε ότι ένας Μιχαήλ Άγγελος είναι Μιχαήλ Άγγελος, τότε είναι Μιχαήλ Άγγελος».

H Cam δεν διαφώνησε. «Τον 18ο αιώνα», είπε, «ήταν γνώστες. Όταν το άγαλμα ήταν σε καλύτερη κατάσταση, πίστευαν ότι διέθετε την ίδια θεϊκή σπίθα που έκαιγε στα άλλα έργα του Μικελάντζελο. Αλλά οι σύγχρονοι μύστες έχουν διαφορετικές προδιαγραφές. Μπορεί το μάρμαρο, για την ποιότητα του οποίου βραβεύτηκε ο Μιχαήλ Άγγελος, να εντοπιστεί στα λατομεία της Carrara; Υπάρχουν άλλα έγγραφα που μπορούν να βοηθήσουν στον προσδιορισμό της προέλευσης και της κυριότητάς του; Μπορεί να εντοπιστεί σε μια εποχή που ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν νέος ή στην εποχή που άλλοι καλλιτέχνες μπορεί να μιμούνταν το στυλ του;».

«Είναι θέμα βαρύτητας της γνώμης με την πάροδο του χρόνου», υποστηρίζει ο Wallace, καταλήγοντας: «Η βαρύτητα της γνώμης φθίνει με την πάροδο του χρόνου. Βγαίνουν ως Μιχαήλ Άγγελος και μετά παίρνουν την κατηφόρα. Γίνονται οπαδοί του Μιχαήλ Άγγελου, μαθητές του Μιχαήλ Άγγελου, ανώνυμοι οπαδοί του Μιχαήλ Άγγελου».

Όλο αυτό το διάστημα, ο Ludovisi Pan – ίσως επειδή έχει κουραστεί και φθαρεί, ίσως επειδή ήταν πάντα έτσι — μάς «καρφώνει» με το βλέμμα του.

Το ανάστημά του έχει αλλάξει, αλλά σίγουρα ξεπεράσει βασιλιάδες και αυτοκρατορίες. Στο αέναο τρεχαλητό του ανελέητου χρόνου, το χαμόγελό του έχει πλατύνει. Έχει γίνει ακόμη πιο σαρδόνιο, περιπαίζοντας τους ανθρώπινους προβληματισμούς, οι οποίοι, κατά βάθος, γνωρίζει πως θα τον συντροφεύουν στην αιωνιότητα. Είτε είναι (ο) Μιχαήλ Άγγελος, είτε όχι…

Με πληροφορίες από Insider, villaludovisi.org