Ο ιππότης τραβάει το χέρι του προς τα πίσω, έτοιμος να χτυπήσει. Είναι ντυμένος με την κλασσική πανοπλία του 14ου αιώνα, φορά χιτώνα με ζώνη και κράνος. Στέκεται σε ένα χορταριασμένο ξέφωτο και κρατάει μια ασπίδα η οποία, μυστηριωδώς, έχει το δικό της πρόσωπο. Κρατάει επίσης ένα ρόπαλο, το οποίο ακουμπάει στο θρησκευτικό κείμενο της ξεθωριασμένης σελίδας από το μεσαιωνικό βιβλίο, πάνω στο οποίο έχει ζωγραφίσει. Στα μεσαιωνικά βιβλία, οι ιππότες πρέπει να αντιμετωπίσουν θανάσιμους κινδύνους.

Ο αντίπαλος αυτού του ιππότη είναι ένα μοχθηρό τέρας – ένας εχθρός που συχνά παρουσιάζεται να παρασύρει ευγενείς σε θανάσιμες μάχες. Μερικές φορές τα πλάσματα αυτά φαίνεται να αιωρούνται και να επιτίθενται στους ιππότες στον αέρα. Άλλες φορές, υπάρχουν περισσότερα από ένα. Πρόκειται για το ιδιαίτερο και ξεχωριστό φαινόμενο του μεσαιωνικού κόσμου: τα χαμόμενα σαλιγκάρια.

Και μέχρι σήμερα, ο λόγος για τον οποίο απεικονίζονται στα βιβλία παραμένει μυστήριο.

Τι συμβολίζουν τα σαλιγκάρια στα μεσαιωνικά βιβλία;

«Αυτό δημιούργησε μεγάλη αμηχανία στους ιστορικούς τέχνης και στους ιστορικούς του βιβλίου, αναρωτώμενοι τι ακριβώς συμβολίζουν τα σαλιγκάρια που πολεμούν» εξηγεί στο BBC, o Kenneth Clarke, λέκτορας Μεσαιωνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του York του Ηνωμένου Βασιλείου.

Τα έργα τέχνης «Marginalia» είναι αυτά που διακοσμούσαν το περιθώριο των βιβλίων. Κατά τον Μεσαίωνα, μόλις ένα χειρόγραφο είχε ολοκληρωθεί, τα πιο σημαντικά από αυτά μπορεί να λάμβαναν μια «τελευταία πινελιά» με ευφάνταστα σχέδια, μυθικά πλάσματα και άλλες ζωγραφιές. Άλλες φορές τα σχέδια αυτά προστέθηκαν πολλές δεκαετίες αργότερα, αλλά δεν επρόκειτο για ένα τυχαίο εγχείρημα: συχνά ζωγραφίζονταν με πολύτιμες χρωστικές ουσίες όπως το λάπις λάζουλι ή με χρυσό.«Αυτά ήταν πολύ, πολύ, πολύ ακριβά βιβλία, με πολύ μικρό αριθμό αναγνωστών» επισημαίνει λέει ο Clarke.

Διαβασε ακομα

Οι αρουραίοι είναι πολύ πιο «human» από ό,τι νομίζεις

Τις διακοσμήσεις τις συναντάμε κυρίως σε μια μεγάλη ποικιλία θρησκευτικών έργων, όπως ψαλτήρια (τραγούδια), βιβλία προσευχών, σε παπικά βιβλία (για τις τελετουργίες που εκτελούσαν οι επίσκοποι) και σε παπικές επιστολές.

Κάποια σχέδια μπορεί να ήταν παράξενα, παιχνιδιάρικα, γκροτέσκα, ακόμα και αγενή – με γυμνά οπίσθια, πέη, ιατρικές παθήσεις και έναν εκπληκτικά μεγάλο αριθμό αιμοδιψών κουνελιών να κοσμούν τις σελίδες των -κατά τα άλλα- νηφάλιων λατρευτικών κειμένων. Συχνά, οι εικόνες αυτές φαίνεται να έχουν ελάχιστη σχέση με το κείμενο δίπλα στο οποίο βρίσκονται.

Αλλά για μια σύντομη περίοδο στα τέλη του 13ου αιώνα, οι illuminators -αυτοί δηλαδή που διακοσμούσαν τα βιβλία- σε όλη την Ευρώπη απέκτησαν μια εμμονή: τα σαλιγκάρια. Η ιστορικός τέχνης Lilian Randall μέτρησε 70 παραδείγματα, σε 29 διαφορετικά βιβλία – τα περισσότερα από τα οποία τυπώθηκαν τις δεκαετίες μεταξύ 1290 και 1310. Οι εικονογραφήσεις βρίσκονται σε όλη την Ευρώπη, αλλά ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου υπήρχε μια ακμάζουσα βιομηχανία παραγωγής χειρογράφων εκείνη την εποχή.

ΚΟΣΜΟΣ Ένας μάγος εξαφάνισε τους Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;

Οι απεικονίσεις στις οποίες εντοπίστηκαν τα μαχόμενα σαλιγκάρια διέφεραν, αλλά σε γενικές γραμμές ακολουθούσαν το ίδιο μοτίβο: ένα σαλιγκάρι να αντιμετωπίζει έναν ιππότη. Σε ένα από αυτά, ένα σαλιγκάρι φαίνεται να παλεύει με μια γυμνή γυναίκα. Σε άλλα βιβλία, δεν απεικονίζονται ως μαλάκια, αλλά ως υβρίδια μεταξύ σαλιγκαριών και ανδρών – τα οποία έχουν καβαλήσει κουνέλια.

Γιατί λοιπόν βρίσκονταν εκεί;

«Η μάχη σαλιγκαριού-ιππότη είναι ένα παράδειγμα του κόσμου που αναποδογυρίζει, ένα ευρύτερο φαινόμενο που το συναντάμε σε πολλές διαφορετικές μεσαιωνικές εικόνες» υποστηρίζει η Marian Bleeke, καθηγήτρια Μεσαιωνικής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. «Η βασική ιδέα είναι η ανατροπή της ιεραρχίας. Υποτίθεται ότι πρέπει να προκαλεί έκπληξη ή ακόμη και να είναι αστείο – νομίζω ότι αυτό το αντιλαμβανόμαστε σιωπηρά σήμερα» αναφέρει.

Έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνείες, μεταξύ των οποίων η ιδέα ότι οι μάχες με τα σαλιγκάρια αντιπροσωπεύουν την πάλη μεταξύ της ανώτερης και της κατώτερης τάξης ή ακόμη και την ανάσταση

Ωστόσο, το κατά πόσον τα σχέδια αυτά είχαν βαθύτερα συμβολικά νοήματα, παραμένει άγνωστο. «Ο ιππότης θα έπρεπε να είναι γενναίος και δυνατός, ικανός να νικήσει όλους τους εχθρούς, αλλά εδώ σκύβει έντρομος μπροστά σε ένα σαλιγκάρι ή και νικιέται. Εκεί που μπορεί να διαφωνήσουμε είναι το πού να πάμε από εκεί και πέρα» προσθέτει.

Έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνείες, μεταξύ των οποίων η ιδέα ότι οι μάχες με τα σαλιγκάρια αντιπροσωπεύουν την πάλη μεταξύ της ανώτερης και της κατώτερης τάξης ή ακόμη και την ανάσταση.

Μια άλλη ιδέα είναι ότι οι ιππότες που απεικονίζονται να αντιμετωπίζουν σαλιγκάρια αντιπροσώπευαν τη δειλία και ότι η προσθήκη τους σε θρησκευτικά κείμενα μπορεί να ήταν σατιρική. Όπως επεσήμανε ο Randall, πολλές σκηνές με σαλιγκάρια περιλαμβάνουν έναν ιππότη που γονατίζει προσευχόμενος μπροστά στον γλοιώδη εχθρό του, ή πετάει το σπαθί του, ενώ άλλες φορές απεικονίζεται μια γυναίκα να παρακαλεί τον γενναίο μαχητή να μην πολεμήσει με έναν τέτοιο επικίνδυνο εχθρό.

Σε κάθε περίπτωση, η Marian Bleeke πιστεύει ότι αυτές οι εικόνες μπορούν να μας διδάξουν κάτι σημαντικό για το πώς έβλεπαν τον ανδρισμό στον μεσαιωνικό κόσμο. «Ο γενναίος, δυνατός ιππότης είναι μια ιδανική ή εξιδανικευμένη εκδοχή του ανδρισμού, και ο αγώνας των σαλιγκαριών το υπονομεύει αυτό», αναφέρει. «Για μένα αυτές οι εικόνες μας δείχνουν ότι το φύλο δεν ήταν ποτέ τόσο σταθερό ή ασφαλές όσο κάποιοι θέλουν να πιστεύουν. Ήταν πάντα ένα πεδίο αμφισβήτησης» καταλήγει.  

Με πληροφορίες από το BBC